Pomidory w kieszeni, czyli zbrodzień i jego ojczyzna (z frontu czytelniczego, 1/2024)

 

Rok czytelniczy rozpocząłem od tandemu biografii najbardziej morderczego (w liczbach bezwzględnych) dyktatora wszechczasów, a potem pozostałem jeszcze w jego rodzinnych stronach.

 

1. Simon Sebag Montefiore, Stalin. Młode lata despoty,
przeł. Maciej Antosiewicz, Warszawa 2008

Młode lata despoty powstały później niż ceniona (i grubsza) praca Stalin. Dwór czerwonego cara, ale ze względów chronologicznych wziąłem je na warsztat w pierwszej kolejności. Montefiore stawia tezę, że znajomość młodości Stalina jest kluczem do zrozumienia całych jego rządów – bo już na całe życie pozostały mu przyzwyczajenia z czasów konspiracji i działalności przestępczej.

Autor przyznaje, że biografowi Dżugaszwilego trudno wyłuskać prawdę spomiędzy kultu jednostki a przesadzonej momentami czarnej legendy. W dodatku moskiewskie archiwa słyną z nieprzystępności… ale mało kto badał gruzińskie. Sam Montefiore siedział zresztą nad biografią Soso ponad dziesięć lat i skorzystał z okienka czasowego, w którym dostęp do archiwów był na Rosji przez jakiś czas ułatwiony. Dzięki temu dobrał się np. do niepublikowanych nigdzie wspomnień gruzińskich krewnych i znajomych Koby. Źródłem do jego dzieciństwa są choćby mało znane wspomnienia Keke Dżugaszwili de domo Geładze, matki dyktatora. Zadziwiające, jak wielu ludzi radzieckich zdecydowało się spisywać wspomnienia w latach trzydziestych, kiedy byle literówka mogła ich skazać na dziesięć lat łagru – a jednak ich relacje przetrwały nienaruszone do upadku ZSRR. Z drugiej strony mamy wspomnienia, które propaganda radziecka znała, ale wykorzystała tylko w tej bardziej panegirycznej części. Przy tym Montefiore podchodzi do źródeł krytycznie i dementuje niektóre szeroko rozpowszechnione teorie spiskowe, jako to, że Stalin był agentem Ochrany albo że był kiedyś w Walii.

Pracę rozpoczyna mocny akcent w postaci napadu na konwój z pieniędzmi w Tyflisie w roku 1907, którego Stalin był organizatorem, choć sam udziału nie brał – w tym epizodzie można już dostrzec jego późniejsze cechy charakteru i styl rządzenia. Potem zaczyna się narracja chronologiczna. Wiele kontrowersji budzi kwestia ojcostwa Wissarionowicza. Montefiore odrzuca tu całą chmurę teorii spiskowych, skupiając się na trzech najbardziej prawdopodobnych kandydatach, co do których wprawdzie brak stuprocentowych dowodów; w każdym razie zarówno szewc Beso, jak i jego syn mieli w tej sprawie poważne wątpliwości, co nie pozostało bez wpływu na ich psychikę. Warto też wspomnieć, że sztywna lewa ręka Górala to nie – jak niektórzy twierdzą – efekt pobicia przez żandarmów na zesłaniu, lecz czepiania się dorożek w dzieciństwie.

W socjalizm wkręcił się Czopura jeszcze w gimnazjum i dość szybko stał się istotnym konspiratorem w strukturach SDPRR na Kaukazie – zarówno w stolicy Gruzji, jak w nafciarskim Baku i czarnomorskim Batumi. Wykazał się też wystarczającą charyzmą, żeby zgromadzić grono oddanych zwolenników. W okresie pierwszej rewolucji zapoznał się z Leninem i zobaczył kawałek świata poza Rosją (Sztokholm, Berlin, Londyn). Przy okazji Montefiore podaje nazwisko prawdopodobnie pierwszego człowieka zabitego na rozkaz Ospowatego Ośki – był nim policjant Karzchija, który próbował zinfiltrować batumską organizację. Trzymając się w cieniu, „Wasiljew” stanął w roku 1917 w gronie najbardziej zaufanych popleczników Lenina, a zatem na szczytach władzy nowo powstałej Rosji Radzieckiej. W tym momencie kończy się narracja.   

Ogólnie rzecz biorąc, Soselo ukształtował się w atmosferze toksycznej męskości. Powszechnie wiadomo, że Wissarion Dżugaszwili był stuprocentowym szewcem, to znaczy nie tylko szył buty, ale ostro pił i wpadał w szewską pasję. Mieszkańcy Kaukazu to w ogóle nawet w spokojnych czasach ludzie bardzo krewcy i skłonni do przemocy, co się okazało z całą intensywnością w czasie rewolucji 1905 r., kiedy Koba dowodził regularnym gangiem bandycko-terrorystycznym i najwyraźniej miał na koncie nawet piractwo. Wychował się jednak na ulicach miasta Gori, które nawet w Gruzji słynęło z zabijaków i rozbójników. Chłopcy uczyli się tam walk na pięści od trzeciego roku życia, a dorastając, trafiali do gangów. Nauka w seminarium duchownym w Tyflisie też nie łagodziła obyczajów – jeden z rektorów został zasztyletowany przez ucznia. Nie trzeba dodawać, że duży wpływ na późniejszy charakter Mleczarza miało życie w konspiracji, w ciągłej czujności, która przerodziła się w paranoję, a później na zesłaniu, gdzie trzymał się chętniej wśród kryminalistów niż inteligentów. Swoją drogą carskie zesłanie, w porównaniu ze stalinowskimi łagrami, przypominało wczasy i Koba uciekał z niego, jak chciał – można się domyślić, że po dojściu do władzy zadbał, żeby jego przeciwnikom nie było już tak łatwo. Sytuacja zmieniła się dopiero w 1913, kiedy żandarmi w końcu się wkurzyli i wysłali go do Turuchańska na Dalekiej Północy, skąd było wszędzie tak daleko, że po prostu nie dało się uciec. Kiedy przyjechał do Pitra, carat już zdążył upaść.

Element toksycznej męskości stanowią nierówne relacje z kobietami. Przyszłego Chorążego Narodów biła także matka – mniej sadystycznie, a bardziej „wychowawczo”, nie mogąc sobie poradzić z rozbisurmanionym potomkiem, którego skądinąd rozpieszczała. Później stał się ulubieńcem młodych rewolucjonistek. W okresie pierwszej rewolucji poślubił Jekatierinę Swanidze, którą co prawda uwielbiał, ale nieustannie zaniedbywał i nawet uciekł z jej pogrzebu. Jak twierdził sam Gruzin, po jej śmierci całkiem już się wyzbył jakiejkolwiek czułości. Potwierdzają to losy jego syna Jakowa, którym się potem nie interesował (wychowywało go wujostwo). Życie w konspiracji sprzyjało przelotnym związkom, w międzyczasie więc przytrafiło mu się kilka dziewczyn i co najmniej jedno nieślubne dziecko. Bywało, że na zesłaniu romansował równocześnie z córką gospodarza i służącą w tym samym domu. Nie jest też pewne, czy pseudonim „Stalin” nie pochodził czasem od jego przelotnej dziewczyny, Ludmiły Stahl (której ojciec w dodatku miał stalownię). Drugą żoną Stalina została wreszcie Nadieżda Alliłujewa, z której matką możliwe, że też miał wcześniej romans – co nie znaczy, że był ojcem własnej żony, bo całą rodzinę Alliłujewów poznał już po jej urodzeniu.

Tekst uzupełnia materiał ikonograficzny – fotografie samego głównego niemilca i różnych członków rodziny czy współpracowników. Mamy też drzewo genealogiczne i parę map.

Lenin bez brody, lecz za to w perudze

Tłumaczowi trochę brakuje kontekstu rosyjskiego i zdarza się, że gdy autor używa określeń jasnych dla czytelnika anglojęzycznego, to w przekładzie oddane są dosłownie, zamiast odpowiednika obecnego w naszym kręgu kulturowym, jak np. już na pierwszych stronach prologu „kapitan kawalerii” zamiast rotmistrza. Dalej mamy wielokrotnie „tawerny” zamiast karczem, „intelektualistów” zamiast inteligentów i „robotników kolejowych” zamiast po prostu kolejarzy. Nie natrafiłem na większe błędy transkrypcyjne prócz miasta „Sołwyczegodska” (powinno być „Solwyczegodsk”, bo ta osada nad Wyczegdą była w dawnych czasach ośrodkiem handlu solą). Natomiast korekta zaspała przy podpisach zdjęć: pojawiają się „baskijskie szyby naftowe” i Kunkuła „zatrzymany przez baskijską żandarmerię”, bo jak wiadomo, Azerbejdżan tłumaczy się po naszemu jako Kraj Basków. W tekście właściwym tego błędu już nie ma. Jeśli chodzi o wpadki samego autora, to znalazłem tylko stwierdzenie, że Osip to zdrobnienie od Josifa (są to dwie odrębne formy tego samego imienia), a „junkrami” nazywano potocznie oficerów „od pruskiej kasty wojskowej” – podczas gdy na Rosji junkrzy to byli podchorążowie; tych z kolei Montefiore nazywa kadetami.

Jestem sceptycznie nastawiony do teorii, że uprzedzenia u ludzi wynikają wyłącznie z osobistych doświadczeń, ale atrakcyjnie brzmi teoria, że niechęć Stalina do Polaków wzięła się podobno stąd, że został olany przez kelnera w restauracji w Trzebini.

 

2. Simon Sebag Montefiore, Stalin. Dwór czerwonego cara,
przeł. Maciej Antosiewicz, Warszawa 2008 

Wokół niego hałastra cienkoszyich wodzów: 
Bawi go tych usłużnych półludzików mozół.
Jeden łka, drugi czka, trzeci skrzeczy,
A on sam szturcha ich i złorzeczy.

(Osip Mandelsztam)

Nadszedł czas na wcześniej napisaną, późniejszą chronologicznie, a przede wszystkim grubszą (ponad 700 stron z przypisami) pracę Montefiorego o Stalinie. Właściwie należałoby powiedzieć – o Stalinie i jego najbliższym otoczeniu, na równi bowiem z Czopurą bohaterami tej ponurej historii są jego żona, dzieci, szwagrowie i szwagierki, komisarze ludowi, marszałkowie Armii Czerwonej, szefowie tajnej policji, sekretarze, ochroniarze, nadworni artyści i kto jeszcze. Grono to się zmieniało w miarę tego, jak z biegiem lat jedni wykańczali drugich: na początku lat trzydziestych do świty Stalina należeli Sergo Ordżonikidze i Walerian Kujbyszew. Po II wojnie światowej obaj już dawno nie żyli, a znaczenia nabrali Nikołaj Bułganin, Gieorgij Malenkow, a także Nikita Chruszczow, którego dziś kojarzy się z destalinizacją, a okresie Wielkiej Czystki miał przecież wiele osób na sumieniu.

            Podobnie jak w przypadku Młodych lat despoty, zaczyna się od szokującego akcentu – przyjęcia w listopadzie 1932, po którym Nadieżda Alliłujewa odebrała sobie życie. W epizodzie tym skupiają się jak w soczewce różne aspekty życia osobistego w czasach stalinizmu. Jest symboliczne, że kiedy Nadia stroiła się w elegancką suknię z Berlina, jej mąż parę budynków dalej uzgadniał z Henrykiem Jagodą represje wobec wrogów władzy radzieckiej. Nie było przecież tak, że jedynie Kunkuła był zbrodniarzem, a wszyscy wokół niego niewinne ofiary; nawet jego małżeństwo było związkiem toksycznym obustronnie, Nadieżda miała wiele słabo rozpoznanych problemów zdrowotnych, w tym psychicznych. Zdaniem co młodszych świadków tamtych czasów, jej śmierć zakończyła sielankę na Kremlu. Dotąd zbrodnie stalinizmu działy się gdzieś w oddali – trwało przecież brutalne rozkułaczanie wsi i spowodowany nim Wielki Głód na Ukrainie. Odtąd krwiożerczość Gruzina miała dosięgać także jego najbliższych towarzyszy (przez autora zwanych palatynami) i ich rodzin.

            Narracja ma charakter chronologiczny od stosunkowo spokojnych lat przed śmiercią Nadii, przez stopniowe zaciskanie pętli – pierwsze procesy, zabójstwo Kirowa – po mroczne lata czystek pod kierownictwem Jeżowa, a potem Berii, zbliżenie z Hilterem przed wojną; okres wojenny, z uwzględnieniem spotkań z Churchillem i Rooseveltem, i powojenny, kiedy Stalin był najpotężniejszy politycznie, a zarazem coraz mniej zrównoważony. Wciągająca jest zaś na tyle, że czyta się niemal jak powieść (a wręcz jak sagę rodzinną), chociaż prawie każde zdanie jest uźródłowione.

            Stalin jawi się tu jako rasowy toksyk: czasem brutalny i nieczuły, czasem jowialny i dobroduszny, zapalony czytelnik i niezły tenor. W porównaniu z nim Wawrzyniec Beria wydawał się chodzącym mrokiem, chociaż podobno był kochającym mężem i ojcem. Za to Jeżow sprawiał wrażenie „always chaotic evil”, a Woroszyłow pełnił rolę etatowego głupka, który na okrągło się kompromitował (vide akcja z mieczem Jerzego VI). Wszyscy oni tam byli pracoholikami: nie umieli oddzielać życia osobistego od zawodowego. Nawet wakacje ze Stalinem oznaczały ciężką robotę. Wielu umarło w stosunkowo młodym wieku, nie tylko od kuli, ale wskutek zniszczenia zdrowia nieustanną pracą, stresem oraz oczywiście alkoholem. Kopali też pod sobą dołki, np. Mołotow pozostawał w ciągłym konflikcie z Kaganowiczem. W okresie wojennym i powojennym główną dynamikę wykazywała rywalizacja Berii i Malenkowa z Andriejem „Pianistą” Żdanowem. Również i wśród kobiet wybuchały konflikty: siostry Swanidze nie dogadywały się z siostrami Alliłujewymi. Doszło do tego, że aresztowania i egzekucje nie ominęły nawet członków rodzin Stalina i jego współpracowników. Używał tego jako wymówki, kiedy ktoś go prosił o wstawiennictwo: „Co ja mogę, towarzyszu, moi krewni też siedzą w więzieniach!” Z drugiej jednak strony bywało, że darował komuś życie po starej znajomości albo z kaprysu, a potem sam już nie pamiętał, kogo kazał rozstrzelać, a kogo nie.           

Jako niespełniony poeta i zapalony czytelnik, szczególną wagę przywiązywał Stalin do pisarzy radzieckich. Jego stosunek do Gorkiego, Bułhakowa czy Pasternaka zasługuje na osobne opracowanie, dość powiedzieć, że Annie Wilkes nie ma do niego startu. Interesował się też kinem i często oglądał nowe filmy jako pierwszy widz w Sajuzie. Autor sugeruje, że napisał nawet pierwszą zwrotkę Marsza wiesiołych riebiat Izaaka Dunajewskiego z filmu Świat się śmieje – w jego archiwach znaleziono rękopis ze skreśleniami i poprawkami. Potwierdzeniem może być inny przypadek, kiedy syn szewca dopisał anonimowo fragment do czyjegoś wiersza. Z całą pewnością miał duży wpływ na ostateczny kształt hymnu ZSRR – zorganizowanemu w 1943 konkursowi, w którym Mołotow, Beria i Woroszyłow pełnili funkcję jurorów muzycznych, poświęcono osobny rozdział.

Życie seksualne na Kremlu kwitło. Szefowie NKWD byli przeważnie kolekcjonerami damskiej garderoby, a każdy z nich był obleśny na swój sposób – pornofan Jagoda, biseksualny drapieżca Jeżow (którego żona zresztą nie miała zahamowani w znajomościach z pisarzami), gwałciciel Beria… Kalinin i Kirow mieli za to skłonność do baletnic. O Stalinie krążyły plotki, że po śmierci Nadii ożenił się po raz trzeci albo miał taką czy inną kochankę, ale autor nie uznaje ich za wiarygodne, poza gospodynią Walą Istominą. Za czasów Berii charakterystyczne było też terroryzowanie dworzan poprzez represjonowanie ich żon. Wszystko to działo się równocześnie z purytańską ascezą na pokaz. Sam Stalin był purytaninem także w najbliższym otoczeniu i domagał się wycinania „momentów” z filmów, które oglądał z towarzyszami. Uderza też kontrast między rozpasanym kultem jednostki a skromnym życiem codziennym władców ZSRR: Stalin i inni członkowie Politbiura niejednokrotnie musieli pożyczać od siebie nawzajem kasę na bieżące wydatki. Zmieniło się to po wojnie, kiedy otoczenie The Józefa oddało się rozpasanej konsumpcji.

Stalin z całą trójką biologicznego potomstwa i Żdanowem

Od czasu do czasu pojawiają się wątki polskie. Bliżej nieokreślony polski komunista był sąsiadem rodziny Stalina na jednej z dacz, tymczasem na Ukrainie rządził sekretarz Kosior i roiło się tam rzekomo od polskich agentów. Wygląda na to, że Stalin wciąż miał do Polakow urazę za 1920 (i za kelnera w Trzebini). Mimo to Polakiem był jego szwagier, Stanisław Redens (mąż jednej z sióstr Alliłujewych), który zresztą źle skończył. Polskie korzenie miał też Andriej Wyszyński, a za Polkę uchodziła żona Poskriebyszowa, choć była raczej Żydówką litewską. Jeśli chodzi o politykę Stalina wobec Polaków, wspomniana jest nie tylko zbrodnia katyńska, ale też wcześniejsza i mniej znana „operacja polska” NKWD oraz Wera Kostrzewa z KPP, która padła ofiarą represji chyba dlatego, że Stalin pozazdrościł jej róży w ogrodzie (sam był zapalonym ogrodnikiem). W okresie powojennym czołowi oficjele PRL bywali uczestnikami całonocnych biesiad pijackich u Stalina, których poziom Montefiore porównuje z „wieczorem kawalerskim neandertalczyków” (przykład: Beria wkładał elegantowi Mikojanowi pomidory do kieszeni, a potem przyciskał go do ściany). Bolesław Bierut wykazywał się wystarczającym oportunizmem, żeby nigdy nie rozdrażnić Stalina, co nie udało się zbyt nerwowemu Gomułce, natomiast Berman został porwany do walca przez Mołotowa. Wątek chiński pojawia się wyłącznie przy okazji 70. urodzin Stalina, na które przybył przewodniczący Mao.

Przekład jest dobry, ale tłumacz trochę się boi polskich wersji niektórych nazw miejscowych, vide Nowgorod (zresztą samemu autorowi zdarza się pomylić Niżny z Twerem). W kwestii transliteracji też zdarzają się potknięcia, szczególnie Leonid Utiesow zamiast Utiosow (wielokrotnie). Z kolei węgierski podstalinek Rakosi nosi tu imię Matthias (powinno być Mattyas). Co do niedociągnięć realioznawczych – jak wie każdy, kto zna się trochę na stalinizmie albo chociaż czytał Requiem Anny Achmatowej, członkowie NKWD nie nosili czapek „z niebieskim otokiem”, tylko z niebieskim wierzchem, a otokiem czerwonym.

            Montefiore wykonał niesamowitą robotę, docierając do źródeł i świadków. Przypisy czysto bibliograficzno-źródłowe znajdują się na końcu książki, natomiast u dołu strony umieszczono te, które rozszerzają informacje zawarte w tekście głównym. Źródeł jest mnóstwo, m.in. wielokrotnie cytowane listy poszczególnych dygnitarzy, wspomnienia i liczne dokumenty archiwalne, nawet donosy kierowane bezpośrednio do Stalina, które zachowywał dla siebie.

Ikonografia liczy 4 wkładki zdjęć Stalina, jego rodziny i najbliższych towarzyszy, ale na żadnym nie ma adoptowanego syna, Artioma Siergiejewa.

  

3. Wojciech Materski, Gruzja, Warszawa 2000
(z serii Historia państw świata w XX wieku)

Biografie Stalina (zwłaszcza Młode lata despoty) rozbudziły moje zainteresowanie jego rodzinnymi stronami. Wobec tego postanowiłem sięgnąć po opracowanie z serii wydawnictwa Trio, która już tu bywała omawiana.

Historia Gruzji przed XX w. została omówiona pokrótce: od starożytnych królestw Kolchidy i Iberii, przez rozkwit za czasów królowej Tamar i Szoty Rustawelego, po podbój przez Rosję (nic się te łobuzy przez 300 lat nie zmieniły!) Pod koniec XIX wieku Gruzja już była krajem rozwijającego się przemysłu i pączkującego socjalizmu, a rusyfikatorskie zapędy piterskich władców w pewnym stopniu hamowało odrodzenie kultury gruzińskiej. Po rozłamie w rosyjskiej socjaldemokracji większość gruzińskich działaczy stanęła po stronie mienszewików, łącząc (wzorem PPS) postulaty socjalistyczne z niepodległościowymi. Z drugiej strony ważną rolę odegrał Kościół ze dążeniem do przywrócenia autokefalii.

Nie dziwota, że w burzliwym roku 1918 to właśnie mienszewicy odegrali kluczową rolę w utworzeniu Federacji Zakaukaskiej, a po niej – Demokratycznej Republiki Gruzji. W powołanej Konstytuancie mieli 109 mandatów na 125, wprowadzili też szereg szeroko zakrojonych, postępowych reform. Ale co można było zrobić między młotem Rosji Radzieckiej a kowadłem Turcji? Młode państwo trafiło najpierw pod protektorat niemiecki, potem pod brytyjski, potem musiało radzić sobie samo. Gdy po upadku „białych” zagrożenie radzieckie znów zamajaczyło nad Gruzją, mienszewicy usiłowali uzyskać pomoc mocarstw Ententy, ta jednak niespecjalnie przejęła się jej losem. Niepodległa republika gruzińska trwała niecałe trzy lata, zanim została pochłonięta przez system sowiecki, początkowo pod pozorami odrębności.

Premier/prezydent Noe Żordania

Okres radziecki dzieli się na dwa wyraźne etapy, którym odpowiadają rozdziały książki: do 1936 Gruzja wchodziła z woli Moskwy w skład Zakaukaskiej FSRR (razem z Armenią i Azerskim Bejdżanem), a później stała się osobną republiką związkową. Przy okazji wydzielono w niej republiki autonomiczne, z których tylko Adżaria nie budziła większych kontrowersji. Sprawą zupełnie u nas nieznaną jest powstanie zbrojne w 1924 r., oczywiście nieudane. Autor omawia zarówno rozwój gospodarczy Gruzji radzieckiej, jak zbrodniczą politykę Berii i jego ekipy, nie zapomina wymienić czołowych twórców kultury, a także poświęca trochę miejsca gruzińskiemu rządowi na wychodźstwie, który starał się zwrócić uwagę społeczności międzynarodowej na los kraju.

Po uchwaleniu konstytucji radzieckiej Gruzja uzyskała status republiki związkowej i zachowała go aż do wyjścia z Sajuza. Choć Beria trafił tymczasem do Moskwy, to aż do śmierci wywierał na republikę złowrogi wpływ. Zniszczenia wojenne ominęły kraj Kartwelów, ale musiał on sobie radzić z wzrostem ludności (uchodźcy i ewakuanci) i wzmożoną pracą na rzecz frontu. Wspomniana też została kolaboracja Gruzinów z Rzeszą, głównie z inicjatywy emigrantów, chociaż stwierdzenie, że z ochotników kaukaskich sformowano dywizję Waffen-SS, jest mocno przesadzone – była to tzw. Waffengruppe, czyli najwyraźniej coś w rodzaju słabej brygady.

Autor nie zadowala się zreferowaniem wydarzeń politycznych i omawia przemiany gospodarcze w republice, posługując się tabelami. W okresie powojennym Gruzja była w Sajuzie praktycznie monopolistą w dziedzinie herbaty i cytrusów. Mowa też o stanie gruzińskiego sportu, edukacji i kultury. W tej dziedzinie szczególną pozycję osiągnęło kino, z takimi reżyserami jak Abuładze, Joseliani, Czcheidze czy cały klan Szengełaja.

Gruzinki zaś na skalę światową mocne były w szachach

Ogólny rozkład systemu radzieckiego doprowadził do wybicia się Gruzji na niepodległość. Katalizatorem zmian była masakra w Tbilisi 9 kwietnia 1989, kiedy żołnierze brutalnie rozpędzili pokojową manifestację saperkami. Szok po tym zdarzeniu doprowadził do odgórnej wymiany władz republiki przez Gruzina najwyżej postawionego w Sajuzie od czasów stalinowskich – Eduarda Szewardnadzego, a także do wykrystalizowania się jawnych ugrupowań opozycyjnych, które w następnym roku, już po wypowiedzeniu przez Gruzję umowy związkowej, wygrały wybory do Rady Najwyższej. Nie oznaczało to jednak końca kłopotów. Megalomania nowego prezydenta, Zwiada Gamsachurdii, separatystyczne tendencje Abchazji i Osetii, samowola bojówek paramilitarnych takich jak Mchedrioni – pierwsza połowa lat 90. upłynęła w maelstromie konfliktów. Stosunkowo spokojnie było tylko w Adżarii, traktowanej jako udzielne księstwo przez Asłana Abaszydzego. Narracja kończy się na wyborach w 1995, nie ma tu więc jeszcze ani słowa o takich sprawach jak „rewolucja róż”, wojna rosyjsko-gruzińska czy wzlot i upadek Grigorija Micheila Saakaszwilego.

Ostatni rozdział poświęcony jest stosunkom gruzińsko-polskim na przestrzeni wieku, nie ograniczającym się bynajmniej do Grigorija z Pancernych. Polacy w Gruzji byli to przeważnie księża, żołnierze albo zesłańcy, zaś w międzywojennym Wojsku Polskim wyraźną grupę stanowili gruzińscy oficerowie kontraktowi. Warto też wspomnieć księcia Nakaszydzego, pioniera przemysłu motoryzacyjnego na ziemiach polskich, oraz fakt, że Noe Żordania studiował w Warszawie weterynarię. Autor wspomina, że pierwszym prezesem Komitetu Gruzińskiego był aż do śmierci w 1925 Sergo Kuruliszwili – a na sąsiedniej stronie widnieje reprodukcja listu Komitetu do MSZ z 1923, z informacją o wyrzuceniu tegoż Kuruliszwilego z powodu zagadkowych „postępków (…) dyskredytujących powagę Zarządu Komitetu, łącznie z całą kolonją Gruzińską w Polsce”. Toś mnie pan poradził zaciekawić.

Językowo – przystępne, ale mogłoby być więcej przecinków. Od czasu do czasu pojawiają się potknięcia typu „kontynuować dalej” czy „zaczęło braknąć”. Poza tym charakterystyczne jest konsekwentne używanie litery „l” zamiast „ł” w gruzińskich nazwach własnych – ma to uzasadnienie, ale może wyglądać dziwnie, jeśli ktoś jest przyzwyczajony do pisowni typu Cchałtubo czy Łominadze. Autor lubi sformułowanie „sowiecka federacja”, które występuje nieledwie częściej niż „ZSRR” i pokrewne. Dużo najwyraźniej korzystał ze źródeł anglojęzycznych, o czym świadczą kalki językowe. Czytamy więc, że na Morzu Czarnym działały „Dwa niemieckie krążowniki (lekki „Breslau” i bojowy „Goeben”)”. Każdy krążownik jest z definicji bojowy, natomiast „Goeben” był krążownikiem liniowym, czyli ogniwem pośrednim między pancernikiem a krążownikiem – autor machinalnie przetłumaczył angielski termin battlecruiser. Napotykamy poza tym „basen węgla kamiennego” zamiast zagłębia. O kalkowaniu z angielskiego świadczy skłonność do słowa „ekspulsować” oraz „adwokat” w znaczeniu „orędownik”, jak również fakt, że Czarkwiani, następca Berii na stanowisku pierwszego sekretarza Gruzji, występuje tu jako „Charkwiani”. W dodatku nosi jeszcze imię Kandida zamiast Kandid. Gruziński odpowiednik Fredzi Phi-Phi? Należy dodać, że podobne kalki z angielskiego znikają mniej więcej od połowy pracy – Materski, redaktor pisma „Pro Georgia”, ewidentnie najlepiej sobie radzi z historią po 1945.

Tradycyjnie dla serii wydawnictwa Trio, na końcu książki zamieszczone jest kalendarium najważniejszych wydarzeń (doprowadzone do grudnia 1999), wskazówki bibliograficzne i porządnie zrobiony indeks osobowy. Nie ma natomiast, jak w innych tomach, wykazu głów państw i szefów rządów. Fakt, że te głowy zebrałyby się ze cztery (Ramiszwili, Żordania, Gamsachurdia i Szewardnadze). Znalazły się zestawienia dyrektorów republiki radzieckiej, ale nie na końcu, tylko w środku książki; w odpowiednich miejscach są też tabele z wynikami wyborów. Ilustracji jest kilkadziesiąt – portrety, widoki i nie tylko.

Jak to zwykle w tej serii, „gazetowa” szata graficzna okładki wykorzystuje barwy flagi narodowej danego kraju. Książka została wydana jeszcze przed „rewolucją róż” z 2003, więc litera „G” i niektóre partie tekstu są bordowe – zgodnie z flagą Gruzji mienszewickiej oraz postsowieckiej. Po rewolucji nastąpiła zmiana flagi na średniowieczną, białą z czerwonymi krzyżami, a zatem późniejsze wydania książki Materskiego zamiast bordo miały już na okładce czerwień.

 

4. Szota Rustaweli, Witeź w tygrysiej skórze,
spolszczył Igor Sikirycki, Warszawa 1978

Sięgnąłem w końcu po narodowy epos Gruzji. Szota Rustaweli to ikona kultury gruzińskiej – jego imię nosi główna aleja Tbilisi, a 800-lecie urodzin obchodzono w 1966 z wielką pompą.

Co prawda w moje ręce wpadł Witeź zaadaptowany z rosyjskiego opracowania dla młodzieży I. Zabołockiego. Istnieje również polski przekład bezpośrednio z oryginału, zatytułowany Rycerz w tygrysiej skórze, ale Witeź pasował mi formatem i tłumaczem do ormiańskiego Dawida z Sasunu, którego miałem już wcześniej. W wersji Igora Sikiryckiego mamy do czynienie z ośmiozgłoskowcem po osiem wersów w strofie – czyli dość prymitywnym formatem wiersza, podczas gdy w oryginale był szesnastozgłoskowiec. Opracowanie jest też uproszczone, pozbawione np. rozbudowanego wstępu z dedykacją dla królowej Tamary czy wielu dygresji, m.in. o charakterze religijnym.

            Pozostaje epos rycerski. Akcja rozgrywa się w potraktowanej dość umownie scenerii Arabii i Indii. Tytułowy witeź ma na imię Tariel i odznacza się niezwykłą walecznością, odwagą i honorem, ale w sumie to nie on jest głównym bohaterem, lecz Awtandił, wódz wojsk króla arabskiego Rostewana. Zakochany w jego córce Tinatinie, której ojciec powierzył władzę w królestwie, poprzysięga odnaleźć tajemniczego witezia, tęskniącego z kolei za księżniczką Nestan-Daredżan, uprowadzoną w nieznane strony częściowo z jego winy. Obaj herosi zaprzyjaźniają się i pomagają sobie nawzajemnie osiągnąć upragniony cel. Trójcy męskiej dopełnia ich sojusznik, król Fridon, a żeńskiej – Asmat, siostra Tariela.

            Główni bohaterowie są zasadniczo wzorami cnót, budzą powszechny podziw, a Tariel góruje nad pozostałymi. Ma nadludzką siłę – samodzielnie pokonuje na raz setki nieprzyjaciół i gołymi rękami przewraca okręty. Z drugiej strony nie wstydzi się okazywania uczuć – płacze tak wiele, że podążają za nim dzikie zwierzęta, pojąc się jego łzami. Postacie żeńskie są waleczne mniej, ale również idealizowane, szlachetne i pomysłowe, w Nestan-Daredżan nietrudno się dopatrywać inspiracji królową Tamar. Są też elementy fantastyki: czarnoskórzy słudzy-czarodzieje, zdolni stawać się niewidzialnymi i latać w powietrzu, czy bliżej nieokreślone strzygi, na których Tariel zdobył skarby bogate.

            Jest to niewątpliwie przykład eposu rycerskiego zapowiadającego już aksjologię późniejszą niż średniowieczna (w postaci Tariela można się dopatrywać nawet pierwowzoru bohatera romantycznego, jeśli chodzi o skłonność do angstu), ale żeby docenić „gruziński charakter” dzieła Rustawelego, powinienem kiedy zapoznać się z wersją bliższą oryginału.